Πως θα είναι η Ελλάδα του αύριο;

Από τον Νίκο Ξυδάκη

http://vlemma.wordpress.com

Κανείς δεν γνωρίζει με τι θα μοιάζει η Ελλάδα σε λίγα χρόνια. Η κρίση που μας πλήττει τώρα φαίνεται να είναι οικονομική και πολιτική· πολύ σύντομα θα φανεί και σαν κρίση κοινωνική και ανθρωπολογική. Η αναμενόμενη ύφεση ―για δύο,τρία, πέντε, περισσότερα χρόνια;― όταν και όπως αποδράμει, θα αφήσει πίσω της μια Ελλάδα διαφορετική, τέτοια που αδυνατούμε να φανταστούμε τώρα. Θα ΄ναι μια δεκαετία δακρύων.

Η μετανάστευση των νεότερων και πιο ευέλικτων ομάδων του πληθυσμού, ίσως είναι το πρώτο φαινόμενο που θα εκδηλωθεί αλυσιδωτά μετά την αναμενόμενη ανεργία και την ύφεση. Η μετανάστευση αυτή πολύ λίγο θα μοιάζει με τη μετανάστευση της δεκαετίας 1910 ή της δεκαετίας 1960· τότε τη χώρα εγκατέλειπαν αγρότες και εργάτες, τώρα θα φύγουν επιστήμονες, στελέχη, μορφωμένοι. Οι συνέπειες μιας τέτοιας μετανάστευσης, που πλήττει ήδη χώρες με παρόμοια προβλήματα, όπως η Ιρλανδία, θα είναι δημογραφική αλλοίωση: όπως μετά έναν πόλεμο, θα παρατηρηθεί “λειψανδρία” στην κρίσιμη ηλικιακή ζώνη 20-35.

Αυτή ακριβώς η γενιά είναι πιθανότερο να θυσιαστεί στο βωμό της ύφεσης. Ποια θα είναι η τύχη μιας χώρας απαρφανισμένης και στραγγισμένης, όταν επιτέλους θα τελειώσει η δεκαετία των δακρύων; Κανείς δεν μπορεί να ξέρει. Δεν χωρούν προβλέψεις. Η Ελλάδα τούτη τη στιγμή είναι το πιο προχωρημένο πεδίο πειραματισμού στην δυτικό κόσμο, ένα εργαστήριο κοινωνικής μηχανικής. Θα αντέξει το σοκ της μαζικής φτώχειας και της βίαιης πειθάρχησης μια δυτική μεσαιοστρωματική κοινωνία; Θα μπορέσει να αυτοαναπαραχθούν τα μεσαία στρώματα μέσα στη μέγγενη της πτώχευσης και της κατάστασης έκτακτης ανάγκης; Ή θα ζήσουμε διαδικασίες πληβειοποίησης και βιαιότατης αναδιανομής του πλούτου; Θα εξακολουθήσει εν ισχύι το κοινωνικό συμβόλαιο του μεταπολέμου, με την τοπική ιδιομορφία του έστω; Θα αντέξουν οι θεσμοί και ο συνταγματικός χάρτης υπό τούτη την ιδιότυπη μόνιμη κατάσταση εξαίρεσης, που ανομιμοποιεί ραγδαία το τρέχον πολιτικό σύστημα;

Τις απαντήσεις σε αυτά τα πρωτοφανή ερωτήματα είμαστε υποχρεωμένοι να τις δώσουμε εμείς, οι Ελληνες, να τις ανακαλύψουμε ή τις επινοήσουμε. Είναι η ιστορική μας μοίρα. Στους νεότερους χρόνους πορευτήκαμε πάντα υπό την σκιάν της Ακροπόλεως, με το δυσβάστακτο βάρος αυτής της κληρονομημένης σκιάς. Οταν χρειαζόμασταν ιδέες και απαντήσεις, σπανίως κοιτάζαμε προς τους εαυτούς μας, κοιτάζαμε πάντα προς την Ευρώπη. Τώρα, η Ευρώπη κοιτάζει προς εμάς. Οι απαντήσεις, οι ιδέες, θα είναι πρωταρχικά δικές μας, γιατί η βόμβα έσκασε πρώτα στα δικά μας χέρια.

Ασφαλώς, θα αναζητήσουμε συμμάχους παντού, ιδίως στους λαούς που θα ακολουθήσουν, πιθανόν συντομότατα, τον δικό μας χορό του ζόφου. Και σύμμαχοι θα βρεθούν, αργά ή γρήγορα, γιατί το ντόμινο, που άρχισε από την Ιρλανδία και την ισλανδία, συνέχισε στη Βαλτική, πήγε στην Ουγγαρία, συνέχισε προς τη Ρουμανία, ήρθε με νέο ντύμα και σφοδρότητα στην Ελλάδα, ήδη απειλεί όλο τον Μεσογειακό Νότο και την ίδια την υπόσταση της Ευρωπαϊκής Ενωσης.

Αλλά το ότι θα υπάρξουν συμμαχίες στο μέλλον και ότι και άλλοι λαοί θα υποφέρουν σαν κι εμάς, δεν μας απαλλάσσει ούτε από την οδυνηρή επίγνωση του τι πρέπει να περιμένουμε ούτε από την κατεπείγουσα υποχρέωση να οργανώσουμε στρατηγικές και τακτικές επιβίωσης. Ωστε όταν θα μετρηθούμε, να βρούμε πολύ περισσότερους αυτούς που σώθηκαν, από αυτούς που βούλιαξαν.

Σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης το πολυτιμότερο κεφάλαιο που πρέπει να διαφυλαχθεί είναι το φρόνημα. Είναι το αναντικατάστατο κεφάλαιο, και υπό όρους το πιο ακαταμάχητο όπλο. Το πνεύμα· η διάνοια· το ψυχικό σθένος. Να παραμείνουμε διαυγείς και αναλυτικοί, να μπορούμε διαρκώς να αναστοχαζόμαστε τη θέση μας, το περιβάλλον, τις δυνατότητες. Να είμαστε διαρκώς έτοιμοι να διαφυλάσσουμε το κοινωνικό συμβόλαιο, τους θεμελιώδεις κοινωνικούς δεσμούς, τον συλλογικό βίο.

Εφόσον διασώσουμε το φρόνημα, πρέπει να οργανώσουμε εκ βάθρων και να τελειοποιήσουμε νέες τακτικές στην καθημερινή ζωή. Η ζωή θα είναι βίαια διαφορετική, άρα κι εμείς θα είμαστε διαφορετικοί. Ο φιλόσοφος Μισέλ ντε Σερτώ, που πρώτος στοχάστηκε τις πρακτικές της καθημερινής ζωής στην ώριμη νεωτερικότητα, λέει:

«Μοναδικός τόπος της τακτικής είναι ο τόπος του άλλου. [...] H τακτική, επειδή δεν έχει τόπο, εξαρτάται από το χρόνο, επαγρυπνώντας για να ‘πιάσει στον αέρα’ τις δυνατότητες κέρδους. Ό,τι κερδίζει, δεν το φυλάει. Πρέπει διαρκώς να παίζει με τα συμβαίνοντα για να τα μετατρέψει σε ‘ευκαιρίες’. Πρέπει αδιάκοπα ο αδύνατος να αντλεί οφέλη από δυνάμεις που του είναι ξένες.» (μεταφρ.: Κική Καψαμπέλη)

Τόπος της τακτικής για ατομική επιβίωση είναι ο άλλος. Ατομική και συλλογική επιβίωση έχουν κοινό τόπο τον άλλο. Στο άξενο περιβάλλον που ανοίγεται μπρος μας, πρωταρχική έγνοια ας είναι η διάσωση του κοινού τόπου· όπλο μας ας είναι η μήτις, η πολύτροπη νόηση, η διαρκής μετατόπιση, ο ελιγμός, το τέχνασμα και η προσποίηση, το δώρο και το αντίδωρο, η κατίσχυση του αδύνατου επί του δυνατού, η αδιάκοπη εύρεση του περάσματος παρά τα εμπόδια, η νίκη επί της απορίας.

Δίκτυα αλληλεγγύης, δίκτυα τοπικά και υπερεθνικά, αραχνωτές μοριακότητες, δίκτυα αόρατα και φανερά, κοινότητες μοιράσματος, τελετές δώρων. Δίκτυα μοιραζόμενης και πολλαπλασιαζόμενης ευφυΐας· δίκτυα διασποράς αγαθών και ενίσχυσης φρονήματος. Ολα τούτα τα σκόρπια, τα σχεδόν ακατανόητα θραύσματα τώρα, ας είναι σπέρματα για ένα σωτήριο αντιπαράδειγμα, που θα μας κρατήσει όρθιους τα χρόνια του ζόφου, να μη βουλιάξουμε. Με την μήτιν προς τον πόρο: Αν ορθώσουμε το ανάστημα του αντιπαραδείγματος, αν εφαρμόσουμε τολμηρές τακτικές επιβίωσης, ο χρόνος θα είναι στο πλευρό μας, θα τον διαπλεύσουμε. Και μάλλον δεν έχουμε άλλη επιλογή:

Οι απειλές είναι τόσο καινοφανείς, τόσο υπερμοντέρνες, τόσο τρομακτικές, ώστε είμαστε αναγκασμένοι να είμαστε υπερμοντέρνοι, ριζοσπάστες, καινοτόμοι. Μόνο ως πολυμήχανοι παρτιζάνοι μπορούμε να ελπίζουμε: ότι θα συνεχίσουμε να υπάρχουμε, και ότι μέσα από τον μακρύ ζοφερό πόρο, θα φανεί σώος ο κοινός τόπος, άλλος, και εμείς, άλλοι.